Φαντάσου μια πολιτεία που οι άνθρωποι ζουν όλοι καλά. Γυναίκες και άντρες στολίζονται, αθλούνται, γελούν, συζητούν, κάνουν αστεία και πειράγματα και παίζουν παιχνίδια. Σπουδαίοι τεχνίτες ζωγραφίζουν τις ομορφιές της φύσης με τα πιο ζωντανά χρώματα στους τοίχους, φτιάχνουν κεραμικά και κοσμήματα και κατεργάζονται το μέταλλο, με μαεστρία.

Φαντάσου ένα λαό που αγαπά τη θάλασσα και με τα καράβια του γυρίζει τις πιο απίθανες χώρες. Εκεί εμπορεύεται το λάδι, το κρασί και τα έργα τέχνης του. Με τους καινούριους λαούς, δημιουργεί γερές σχέσεις φιλίας.

Φαντάσου ανθρώπους που δε φοβούνται, δε χτίζουν τείχη γύρω από την πολιτεία τους, είναι ενωμένοι και μοιράζονται όσα αποκτούν, με τη βοήθεια του δίκαιου βασιλιά τους. Όλοι ανεξαρτήτως θέσης και καταγωγής, τρώνε μαζί και τα παιδιά μορφώνονται ισότιμα, με έξοδα του κράτους. Ο λιγότερο πλούσιος από αυτούς, κατοικεί σε μικρή έπαυλη.

Λατρεύουν την μητέρα - φύση, αγαπούν τα ζώα και σέβονται το φυτικό βασίλειο, βρίσκοντας σε αυτό, τα μυστικά για την υγεία τους. Επιθυμούν διαρκώς να εξελίσσονται, βελτιώνοντας τη ζωή των ίδιων και των γύρω τους, με τέχνες, επιστήμες και εφευρέσεις.

Με κάθε ευκαιρία, χορεύουν και χαίρονται τη ζωή, παρέα.

Καλώς ήρθες στη Μινωική Κρήτη.

Στα τέλη της τρίτης χιλιετίας π.Χ., δημιουργήθηκε στην Κρήτη ο πιο εξελιγμένος αρχαίος πολιτισμός της Ευρώπης. Ο Μινωικός πολιτισμός. Μας άφησε ευρήματα τέχνης, αρχιτεκτονικής, θρησκευτικής λατρείας, επιχειρηματικότητας και κοινωνικής διοίκησης, που μαρτυρούν ένα κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο, πρωτότυπο αλλά και άφταστο, ναι… άφταστο μέχρι σήμερα.

Ο Μινωικός κόσμος, ήταν ένας κόσμος χαρούμενος, που είχε θέσει τις προτεραιότητες του σωστά. Tο κυρίαρχο συναίσθημα, ήταν η ευτυχία του να υπάρχεις, να δημιουργείς, να αγαπάς, να εξελίσσεσαι.

Πως ξεκίνησαν όλα

Από την Νεολιθική εποχή, μεταξύ 6000 και 5000 π.Χ., εξακριβώθηκε ζωή στην Κρήτη, αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι το νησί, κατοικούνταν ήδη από την Μεσολιθική ή και τη Νεότερη Παλαιολιθική περίοδο (8.000 π.Χ). Στην Ύστερη Νεολιθική εποχή, (3500- 2800 π.Χ.) άνθρωποι εποικίζουν όλο το νησί, επεκτείνονται στα παράλια, ακόμα και στα γύρω μικρά νησιά. Ζουν ειρηνικά, είναι παραγωγικοί και λατρεύουν τη γυναικεία θεά της γονιμότητας, όπως δείχνει σειρά από ειδώλια που βρέθηκαν στις ανασκαφές.

Εικόνα: Πήλινο Γυναικείο Ειδώλιο, Κάτω Χωριό Ιεράπετρας, Μέση προς Νεότερη Νεολιθική εποχή (5800- 4800 π.Χ.), Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. ( Απόδοση Φωτογραφίας: Zde, CC BY-SA 4.0)

Στην περίοδο 2800/2600 - 2000/1900 π.Χ. που χαρακτηρίζεται «προανακτορική» ή «πρωτομινωική», η κεραμική εξελίσσεται με νέες μεθόδους και διακοσμήσεις, που μιμούνται εικόνες από τη φύση. Εγκαταστάσεις οικισμών εντοπίζονται στη νότια, κεντρική και στην ανατολική Κρήτη, όπου αναπτύσσεται και η ταφική αρχιτεκτονική. [7] Ανάμεσα στα κτερίσματα, βρίσκονται κοσμήματα που δείχνουν ανεπτυγμένη μεταλλοτεχνία και μικρογλυπτική, όπως και σφραγίδες που απεικονίζουν συμβολικές παραστάσεις.

Εικόνα: Σφαιρική προχούς με συστάδες διαγώνιων γραμμών από ερυθρόχρωμη βαφή, Άγιος Ονούφριος 2600 - 1900 π.Χ. Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. (Απόδοση Φωτογραφίας: Zde, CC BY-SA 4.0)

Η πρώτη ομοσπονδία στον κόσμο

Μέχρι σήμερα δεν γνωρίζουμε αν οι πρώτοι κάτοικοι της Νεολιθικής περιόδου ήταν αυτόχθονες ή άποικοι. Η καταγωγή τους παραμένει ένα άλυτο μυστήριο. Γύρω στο 2600 π.Χ. στην αυγή της εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα, φθάνουν στην Ανατολική Κρήτη, μεταναστευτικές φυλές πιθανόν από τη νοτιοδυτική Μικρά Ασία, τα Νησιά του Αιγαίου και την Κεντρική Ελλάδα, που κατοικούνταν από προϊστορικές Ελληνικές φυλές. Μαζί τους, φέρνουν την γνώση της επεξεργασίας και της χρήσης του χαλκού και κυρίως του κράματος χαλκού και κασσίτερου, που ονομάζεται ορείχαλκος, ή μπρούντζος. Έτσι στην Κρήτη, δημιουργείται μια ομοσπονδία φυλετικών κρατιδίων που στο σύνολο ή στην πλειοψηφία τους, αποτελούνται από Ελληνικά φύλα. [2]

"Στη μέση του πελάγους είναι ένα νησί, η Κρήτη,
όμορφο, εύφορο, περιζωσμένο με θάλασσα.
Έχει αμέτρητους κατοίκους και ενενήντα πόλεις.
Κάθε λαός εκεί μιλάει τη δική του γλώσσα.
Η μεγαλύτερη πόλη του νησιού είναι η Κνωσός,
όπου βασίλευε ο Μίνωας που κάθε εννιά χρόνιά,
συνομιλούσε με το Δία."

Όμηρος, Οδύσσεια.[4]

Από το 2100 ως το 1560 π.Χ., την Μεσομινωική περίοδο, στην παλαιοανακτορική φάση, η Κρήτη ακμάζει. Περίπου το 1900 π.Χ. σε διάφορες πόλεις της Κρήτης χτίστηκαν μεγάλα και όμορφα παλάτια που ήταν διοικητικά κέντρα με τοπικούς ηγεμόνες – πρίγκιπες. Μερικά από αυτά, τα μεγαλύτερα που αποκαλύφθηκαν, ήταν η Φαιστός, η Κύδωνία, η Γόρτυς, τα Μάλλια, η Ζάκρος και φυσικά ή έδρα της συνομοσπονδίας και το επίκεντρο των κυβερνητικών δραστηριοτήτων, η μεγαλόπρεπη Κνωσός, το ανάκτορο του θρυλικού βασιλιά Μίνωα.

Γύρω στα 1700 π.Χ., τα ανάκτορα όπως και τα μεγάλα σπίτια και οι συνοικισμοί, καταστρέφονται πιθανόν από ένα μεγάλο σεισμό και ξαναχτίζονται αμέσως, ακόμα πιο μεγαλόπρεπα. Τα ερείπια των δεύτερων ανακτόρων, αποκαλύφθηκαν στις αρχαιολογικές ανασκαφές.

Fun Fact: Οι αρχιτεκτονικές γνώσεις των αρχαίων Κρητών ήταν αξεπέραστες. Μόνο η Κνωσός, είχε 5 ορόφους και 1500 περίπου δωμάτια! Τα ανάκτορα είχαν ακόμη αντισεισμική πρόβλεψη και τέλειο υδραυλικό και αποχετευτικό σύστημα με ειδικές αίθουσες για τα λουτρά.

Ο άρχοντας ολόκληρου του νησιού, ο βασιλιάς με τα χίλια πρόσωπα, δεν ήταν ένας. Το όνομα «Μίνως» ήταν ηγεμονικός τίτλος όπως π.χ. «Φαραώ», που αποδίδονταν σε όλα τα πρόσωπα που απόκτησαν την βασιλική ιδιότητα στην Μινωική εποχή. Ο πρώτος Μίνωας ωστόσο, σύμφωνα με τον θρύλο, γεννήθηκε από την ένωση του θεού Διά και της Ευρώπης, όπως και τα αδέλφια του, Ραδάμανθυς και Σαρπηδόνας.

Εικόνα: Αργυρό τετράδραχμο Κνωσού με κεφαλή Μίνωα και διάγραμμα διαδρομών Λαβυρίνθου.[13]

Ο επόμενος σύζυγος της Ευρώπης, Αστέριος, βασιλιάς της Κρήτης, τον υιοθέτησε και ο Μίνωας τον διαδέχθηκε στο θρόνο. Παντρεύτηκε την Ιτώνη και απέκτησαν τον Λύκαστο, που με τη σειρά του διαδέχθηκε τον πατέρα του στη βασιλεία και παντρεύτηκε την Ίδη, με την οποία απέκτησε τον Μίνωα τον δεύτερο ο οποίος δημιούργησε την τεράστια ναυτική δύναμη που κυριάρχησε στις θάλασσες.[2]

Fun fact: Στην Αρχαία Ελληνική Μυθολογία, διατηρήθηκε η μνήμη της κυριαρχίας του βασιλιά Μίνωα σε πολλά σημεία του θαλάσσιου Ελλαδικού χώρου, όπως και της δαιδαλώδους αρχιτεκτονικής των Μινωικών ανακτόρων, όπως μας μεταφέρει ο μύθος του Θησέα και του Μινώταυρου.

Οι Μινωίτες ήταν καλοί ναυτικοί. Αξιοποίησαν τη γεωγραφική θέση της Κρήτης και τα φυσικά της πλεονεκτήματα. Έχτισαν κέντρα και λιμάνια στα πιο κατάλληλα σημεία του νησιού και αποίκισαν τα γύρω μικρότερα νησάκια. Κατασκεύασαν πολλά καράβια σε εξελιγμένα ναυπηγεία και έγιναν επιτυχημένοι έμποροι. Ατρόμητοι διασχίζανε τις θάλασσες, φέρνοντας από μακρινές χώρες άφθονες πρώτες ύλες στο νησί, όπως χαλκό, κασσίτερο και άλλα μέταλλα, ελεφαντόδοντο, πολύτιμες πέτρες, ξυλεία, ενώ ταυτόχρονα πουλούσαν κρασί, λάδι, αγγεία, έργα υφαντουργίας, εργαλεία και κοσμήματα. [4]

Εικόνα: Μινωικό Πλοίο, πιστό αντίγραφο κωπήλατου προϊστορικού σκάφους μήκους 17 μέτρων του 15ου π.Χ. αιώνα. (Απόδοση φωτογραφίας: Martin Belam, CC BY-SA 3.0)

Τα δημιουργήματα που παράγονταν, στα ιδιωτικά και ανακτορικά εργαστήρια, τα εμπορευόταν σε όλη τη Μικρά Ασία, την Κύπρο, την Συρία, την Αίγυπτο, την Σικελία, ακόμα και την Ισπανία. Ανέπτυξαν σχέσεις φιλίας με τους άλλους λαούς που κατοικούσαν γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου και επέδρασαν στην Αιγυπτιακή τέχνη και στην Ηπειρωτική Ελλάδα, όπου είχαν εγκατασταθεί οι Αχαιοί.

Τους λογαριασμούς και τις συναλλαγές τους, κατέγραφαν σε λογιστικά βιβλία. Για την αρίθμηση χρησιμοποιούσαν δεκαδικό σύστημα. Είναι συναρπαστικό να βλέπεις κανείς να ζωντανεύει η καθημερινότητα τους μέσα από τις προαλφαβητικές μορφές γραφής, στις πήλινές πινακίδες που βρέθηκαν.

Fun fact: Μετέφεραν ακόμα και υγρά προϊόντα σε ειδικούς αμφορείς. Έκλειναν το στόμιο τους με ένα κομμάτι πηλό το οποίο σφράγιζε με το σήμα του ο κάθε παραγωγός.

Εικόνα από το βιβλίο: "The palace of Minos: a comparative account of the successive stages of the early Cretan civilization as illustrated by the discoveries at Knossos" by Evans, Arthur, Sir.

Fun Fact: Τα ξύλινα τείχη: Οι πόλεις των Μινωιτών δεν είχαν τείχη προστασίας. Το γεγονός αυτό δείχνει όχι μόνο τη φιλειρηνική τους διάθεση, αλλά και τη δύναμη και την ασφάλεια που τους χάριζαν τα πάμπολλα «Καράβια, καράβια, καράβια!» [4]

Στην αρχή, οι Μινωίτες (2000- 1700 π.Χ.) χρησιμοποιούσαν σχέδια που αναπαριστούσαν αντικείμενα και συμβόλιζαν λέξεις, από τις οποίες απέδιδαν την πρώτη τους συλλαβή. Η γραφή αυτή ονομάστηκε Κρητική Εικονογραφική (ή ιερογλυφική) γραφή και σύμφωνα με πολλούς ερευνητές ήταν λεξισυλλαβική.

Παράλληλα και αργότερα (1850π. Χ.- 1450 π. Χ) χρησιμοποίησαν ένα άλλο είδος γραφής, που εκτός από ιδεογράμματα είχε και χαρακτήρες με πιο «γραμμική» μορφή. Ονομάστηκε γραμμική Α από τον αρχαιολόγο Σερ Άρθουρ Έβανς και βρέθηκε κυρίως σε πήλινες πινακίδες και σφραγίδες. Η Γραμμική Α δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί και αποτελεί ένα μεγάλο αρχαιολογικό μυστήριο. Τα ιδεογράμματα της, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι πινακίδες ήταν κυρίως αρχεία, κατάλογοί ανθρώπων και αγαθών ή και λατρευτικά κείμενα.

Θεωρείται προπομπός της αποκρυπτογραφημένης Γραμμικής Β (1400 π. Χ. – 1200π.Χ.) μιας γραφής με διοικητικό χαρακτήρα που δημιουργήθηκε από τους Μυκηναίους της ηπειρωτικής χώρας, βασισμένη στην Γραμμική Α και την Εικονογραφική γραφή. [12] Η Γραμμική Β αποκρυπτογραφήθηκε απο τον γλωσσολόγο και αρχιτέκτονα, Michael Ventris, τo 1952 και είναι η πρώτη Ελληνική γραφή του Ευρωπαικού πολιτισμού. Οι δύο γραμμικές γραφές, έχουν κοινά στοιχεία, όπως και σημαντικές διαφορές.

Εικόνα: Συγκριτικός πίνακας χαρακτήρων Κρητικής Εικονογραφικής, Γραμμικής Α και Γραμμικής Β, από το βιβλίο: "The palace of Minos : a comparative account of the successive stages of the early Cretan civilization as illustrated by the discoveries at Knossos"
by Evans, Arthur, Sir.

Οι πόλεις της Κρήτης ήταν ενωμένες σε μια χαλαρής μορφής συνομοσπονδία. Το σύστημα διακυβέρνησης ήταν μοναρχικό, και συγκεντρωτικό, με κυρίαρχο τον Βασιλιά Μίνωα και μητρόπολη την Κνωσό, ωστόσο δεν υπήρχε τυραννία. Οι πόλεις ήταν ημιαυτόνομα διοικητικά κέντρα, με τους δικούς τους οικισμούς, ανάκτορα και ηγεμόνες.

Η Βασιλεία του Μίνωα, δεν ήταν ισόβια, αλλά κάθε 9 χρόνια, κατά την παράδοση, ο Μίνωας ανέβαινε στο «Ιδαίο Άντρο» όπου ελάμβανε γραπτούς νόμους από τον ίδιο τον Δία. Στην πραγματικότητα, θεωρείται ότι για την ανανέωση της ηγεμονίας, γινόταν κάποιου είδους εκλογές, όπου η διαδοχή του Μίνωα δεν ήταν αυστηρά κληρονομική, αλλά εξαρτιόταν και από τη σύμφωνη γνώμη της «εκκλησίας», δηλαδή της λαϊκής συνέλευσης, στην Μητρόπολη Κνωσό.

Ο Βασιλιάς ήταν ανώτατος άρχοντας, αρχιερέας και επικεφαλής της νομοθετικής και της δικαστικής εξουσίας. Γύρω του, υπήρχαν πολλοί αρχιερείς με θρησκευτικά και διοικητικά καθήκοντα, όπως και αξιωματούχοι και γραφειοκράτες που διεκπεραίωναν τις ιδιωτικές και κρατικές υποθέσεις. Οι πολύπλοκες αυτές εργασίες για να γίνουν, χρειαζόταν συνταγματικά οργανωμένη πολιτεία με νόμους, εξελιγμένο σύστημα γραφής και διοίκηση. [2]

Fun Fact: Κατά τον Πλάτωνα, ο Μίνωας ανέθεσε την μέριμνα για την εφαρμογή των νόμων στην Κνωσό, στον αδερφό του Ραδάμανθυ, εξαιρετικό νομοθέτη και δικαστή. Για την υπόλοιπη Κρήτη, όρισε το μυθικό γίγαντα Τάλω, το πρώτο ρομπότ στην ιστορία, φτιαγμένο από χαλκό, που εξωτερικά έμοιαζε με θεόρατο άντρα. Ο Τάλως ήταν τόσο γρήγορος που μπορούσε να γυρίσει όλη την Κρήτη 3 φορές σε μια μέρα! Συχνά απεικονίζεται με φτερά στους ώμους.

Στην Κρήτη παρά την οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις, δεν υπήρχε ταξική διαστρωμάτωση και προνόμια μόνο στους ισχυρούς. Το πετυχημένο εμπόριο, η παραγωγικότητα των κατοίκων και η διοίκηση του κράτους από τον Μίνωα, σαν να ήταν CEO σε επιχείρηση, οδηγούσαν σε πλούτο, που γενναιόδωρα επέστρεφε στους πολίτες. Το κράτος ρύθμιζε την παραγωγή και τη συγκέντρωση των αγαθών στις αποθήκες και με πρόνοια μεριμνούσε για τη δίκαιη διανομή τους σε όλο τον πληθυσμό, με τρόπο ώστε να μη στερείται κανένας, τα αναγκαία τουλάχιστον για την επιβίωση του. Έτσι για πρώτη φορά στον κόσμο, εμφανίστηκε το φαινόμενο της κοινωνικής ισότητας. [2]

Η δύναμη, η οικονομική διοίκηση και ο πλούτος του Μίνωα δεν εμπόδιζε την ιδιωτική πρωτοβουλία και την οικονομική ελευθερία. Οι αρχαίοι Κρήτες, μπορούσαν να έχουν ιδιωτικά εργαστήρια, να καλλιεργούν τη γη, να εμπορεύονται, να είναι ναυτικοί και γενικά να εξελίσσονται όπως επιθυμούσαν.

Fun Fact: Τίποτα δε σε δένει περισσότερο, από το να τρως στο ίδιο τραπέζι. Με σκοπό να προλάβει την πλεονεξία και το φθόνο που πιθανώς θα μπορούσε να αναπτυχθεί μεταξύ των πολιτών λόγω της οικονομικής ελευθερίας, ο νόμος όριζε την υποχρεωτική σίτιση των ενηλίκων σε συσσίτια που χρηματοδοτούσε το κράτος, τα λεγόμενα «ανδρεία», όπου συμμετείχαν και οι γυναίκες και τα παιδιά. Με τις συζητήσεις στο ίδιο τραπέζι, οι Μινωίτες έλυναν τις διαφορές τους ως ίσοι, γινόταν φίλοι και μάθαιναν να συνεργάζονται και να σχεδιάζουν το κοινό τους μέλλον.

Ο θεσμός της δουλείας στη Μινωική Κρήτη διέφερε απο τη δουλεία των μεταγενέστερων χρόνων. Εδώ οι δούλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους αφέντες και απέχουν μόνο από τις στρατιωτικές ασκήσεις και την κατοχή όπλων (Αριστοτέλης, Πολιτικά). Η μετάβαση στο καθεστώς, ατομικής πολιτικής και οικονομικής ελευθερίας, αν και δεν υπάρχουν στοιχέια για το πότε ακριβώς έγινε, τοποθετείται γύρω στο 2200 π.Χ. δηλαδή κατά την πρώτη περίοδο δημιουργίας του Μινωικού κράτους. Η ελευθερία εξασφάλιζε, ότι τα αγαθά ανήκαν σε αυτούς που εργάστηκαν για να αποκτήσουν και όχι στους άρχοντες – αφέντες τους. Η μεταβολή αυτή συντέλεσε στο οικονομικό και πολιτιστικό θαύμα του Μινωικού κράτους. Ήταν η πρώτη φορά που δόθηκαν ατομικές ελευθερίες και δικαιώματα όπως η ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα σε πολίτες του ευρύτερου Ευρωπαϊκού χώρου. [2]

Η ειρηνική συμβίωση, ευημερία και πρόοδος που πέτυχε η εκούσια ένωση 90 πόλεων, για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου, ονομάζεται Pax Minoica. Με κοινή επίσημη γλώσσα και γραφή, ανεξιθρησκεία, ενιαίο κοινωνικοπολιτικό καθεστώς και δίκαιο, με νέο μετρικό και αριθμητικό σύστημα, το δεκαδικό, που χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα, το Μινωικό κράτος πρωτοπορεί με την ισχύ της ενότητας.

Γυναίκες και Άνδρες

Στην Μινωική Κρήτη, οι γυναίκες συμμετείχαν ισότιμα σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής. Όπως και οι άνδρες, έπαιρναν μέρος σε γιορτές, αθλήματα, κυνήγια ακόμα και στα Ταυροκαθάψια και την πυγμαχία. Συμμετείχαν στην πολιτική, θρησκευτική, αγροτική και οικονομική ζωή. Συχνά απεικονίζονται στις τοιχογραφίες σε ηγετική στάση ή ξένοιαστες, να συζητούν χαρούμενα στις δημόσιες εκδηλώσεις. Τις φαντάζεσαι πολύ κομψές, να εμπορεύονται προϊόντα, να μαζεύουν κρόκο, να χορεύουν ως Ιέρειες στις θρησκευτικές τελετές ή να παίζουν με περίσκεψη, ζατρίκιο στα ήσυχα σαλόνια των μεγάρων! Οι άνδρες, ήταν εξίσου δραστήριοι, καλλίγραμμοι με μακριά μαλλιά, στολισμένοι με κοσμήματα. Φορούσαν λιτά αλλά καλαίσθητα περιζώματα με σφιχτές ζώνες, που τόνιζαν το αθλητικό τους σώμα. Γυναίκες και άντρες, φημίζονταν για το στυλ τους.[2,7]

Τα παραπάνω στοιχεία, ώθησαν πολλούς ερευνητές στην πεποίθηση ότι η Μινωική κοινωνία ήταν μητριαρχική. Η ουσία κατά τη γνώμη μας είναι, ότι βασίζονταν στις θηλυκές ιδιότητες της μητέρας φύσης. Ήταν μια κοινωνία αφιερωμένη στις κινητήριες δυνάμεις του έρωτα, της αγάπης και της γονιμότητας, όπου κανείς δεν νιώθει την ανάγκη να άρχει έναντι του άλλου, αλλά που όλοι σέβονται το ρυθμό της μάνας - γης. Μπορούμε λοιπόν να πούμε, ότι ήταν μια κοινωνία "μητριστική" με σεβασμό στη θηλυκότητα.

Ο Κώδικάς της Γόρτυνας του 6 π.χ. αιώνα, θεωρείται το αρχαιότερο νομοθετικό κείμενο όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και όλης της Ευρώπης, διαπνεόμενο από ελευθερία και προοδευτικότητα. Από τις διατάξεις του νομοθετήματος αυτού, ειδικά επάνω στη ρύθμιση οικογενειακών και περιουσιακών θεμάτων, όπως και από τα έθιμα ονοματοδοσίας της Μικράς Ασίας, και τον Ηρόδοτο, διακρίνεται, η υψηλή θέση της γυναίκας στην κοινωνική ζωή της Κρήτης και οι επιρροές της Μινωικής κληρονομιάς.

Παιδιά

Τα παιδιά της Μινωικής Κρήτης, ήταν αγαπητά στους ενήλικες και έτρωγαν μαζί τους στα «ανδρεία». Ξεκινούσαν δίκαια στη ζωή, με ίση μόρφωση και ευκαιρίες. Εκπαιδεύονταν με δημόσια έξοδα, υποχρεωτικά, κορίτσια και αγόρια μαζί, ανεξαρτήτως κοινωνικής καταγωγής και οικονομικής κατάστασης, στις «αγέλες».

Μάθαιναν πολεμικές τέχνες, χορούς, γραφή, ωδές και παιάνες αλλά και τη νομοθεσία που κρατούσε συμπαγή την πολιτεία τους. Η ομοιόμορφη εκπαίδευση, είχε ως συνέπεια την ανάδειξη των καλύτερων σε συνθήκες ελευθέρου ανταγωνισμού αλλά και την πρόσβαση στην γνώση για όλους. [2]

Fun fact: Τα παιδιά έπαιζαν πολλά γνωστά και σήμερα παιχνίδια όπως μπάλα, άλματα, αγωνίσματα δρόμου και επιτραπέζια παιχνίδια με ζάρια. Ένα ολόχρυσο ζατρίκιο, (σκάκι) βρέθηκε στην Κνωσό, πιθανόν παιχνίδι των αρχοντόπουλων. [4]

Εικόνα: Τοιχογραφία του προϊστορικού οικισμού του Ακρωτηρίου. Απεικονίζει δυο μικρά παιδιά που εξασκούνται στην πυγμαχία. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.(Απόδοση φωτογραφίας: Marsyas (2007), CC BY 3.0)

Στους αρχαίους Κρήτες, άρεσε πολύ να αθλούνται. Ο Πλάτωνας στους Νόμους (452,c,9) αναφέρει "ήρχοντο των γυμνασίων πρώτοι μεν Κρήτες”. Οι τοιχογραφίες, τα αγγεία και οι σφραγιδόλιθοι, μας δίνουν πολλές πληροφορίες για τα αγωνίσματα που προτιμούσαν. Οι αθλητές που συμμετείχαν, γυναίκες και άνδρες απεικονίζονται ευλύγιστοι και καλογυμνασμένοι, με λεπτή μέση, δυνατά άκρα και καλοσχηματισμένους μύες. Οι άνδρες είναι ηλιοκαμένοι, φορούν περίζωμα, σφιχτές ζώνες, κοσμήματα και σανδάλια. Οι γυναίκες αθλήτριες, επίσης φορούν περίζωμα ή κωδωνόσχημη φούστα, με εφαρμοστό περικόρμιο που αφήνει γυμνό το στήθος.

Τα ταυροκαθάψια, ήταν από τα πιο δημοφιλή αγωνίσματα στη Μινωική Κρήτη. Στο αγώνισμα αυτό, οι αθλητές εκτελούν θεαματικά πηδήματα και ακροβασίες πάνω στη ράχη κερασφόρων ταύρων που τρέχουν.

Fun Fact: O Πλάτων στην Πολιτεία αναφέρεται στα γυμνάσια στην Κρήτη με τη φράση “πρώτοι Κρήτες εγυμνώθησαν” στους αθλητικούς αγώνες. Το συγκεκριμένο γεγονός αποτελεί πρωτοπορία στον αθλητισμό και στον πολιτισμό, αφού το να ντρέπεται κανείς να αγωνισθεί γυμνός είναι κατά το συγγραφέα δείγμα βαρβαρότητας.[5]

Τα αθλήματα πιθανότατα αποτελούσαν μέρος του τυπικού μιας τελετουργικής μύησης (ενηλικίωσης) των νέων, είτε είδος θρησκευτικού θεάματος που διοργανωνόταν από το παλάτι, με μεγάλο κοινό και δημόσια βράβευση των νικητών. Κατά την παράδοση ο Μίνωας τίμησε τον Θησέα, όταν αυτός νίκησε τον Μινώταυρο, δίνοντας του δώρα και χρυσό για να επιστρέψει στην πατρίδα του. [5]

Διαδεδομένα αθλήματα στη Μινωική Κρήτη ήταν επίσης η πάλη, η πυγμαχία και ο συνδυασμός τους, το παγκράτιο. Από ευρήματα που απεικονίζουν αγωνίσματα, όπως το ρυτό από στεατίτη της Αγίας Τριάδας, καταλαβαίνουμε ότι οι κινήσεις ήταν συγκεκριμένες και οι αθλητικοί αγώνες, οργανωμένες δραστηριότητες. Αγαπούσαν ακόμα το δρόμο, τη σφαίρα, το δίσκο και ως ναυτικοί, την κωπηλασία και την κολύμβηση. Στο λεγόμενο δαχτυλίδι του Μίνωα παριστάνεται ιερό πλοίο που μεταφέρει ένα βωμό με διπλά κέρατα, στο οποίο κωπηλατεί μια γυναικεία μορφή. [5]

Εικόνα: Λεπτομέρεια που απεικονίζει σκηνή πυγμαχίας, από το λίθινο "ρυτό των αγωνισμάτων" από στεατίτη, Νεοανακτορική περίοδος, περ. 1500 - 1450 π.Χ., Αγία Τριάδα. Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.

Fun Fact: Οι Κρήτες χαρακτηριζόταν ως οι καλύτεροι τοξότες και ακοντιστές. Συμμετείχαν σε πολλές μάχες της αρχαιότητας κατά τον Θουκυδίδη και άλλους συγγραφείς. Ο Διόδωρος μαρτυρεί ότι οι Κρήτες είχαν διδαχθεί από τους Κουρήτες την τοξευτική.

Εικόνα: Σφραγιδόλιθος απεικονίζει τοξότη με λυγισμένα άκρα, που τεντώνει τη χορδή. Αγία Τριάδα, "Έπαυλη", ΥΜ ΙΒ περίοδος. [11]

Χορός

Οι Μινωίτες, ως πρόσχαρος θερμός λαός, αγαπούσαν πολύ τις γιορτές, τα τραγούδια και τον χορό, που ήταν και μέρος των θρησκευτικών τους τελετών. Η αγάπη αυτή διατηρείται έως και σήμερα όπου σε πολλά μέρη, μετά από τη θρησκευτική τελετή, ακολουθεί έξω από την εκκλησία πανηγύρι και χορός. Ο Όμηρος περιγράφει: «Νέες ντυμένες με λεπτά λινά φορέματα κρατιούνταν χέρι -χέρι, με νέους που φορούσαν καλοϋφασμένους χιτώνες. Είχαν στο κεφάλι όλοι όμορφα στεφάνια και χρυσά μαχαίρια κρεμασμένα από ασημένια λουριά. Πότε χόρευαν ανάλαφρα σε μια σειρά, πότε σχημάτιζαν δυο σειρές, η μια αντικριστά στην άλλη.» [4]

Εικόνα: Πήλινο ομοίωμα χορού, γυναίκες χορεύουν σε κύκλο με τη συνοδεία λύρας, Παλάικαστρο Σητέιας, Μετανακτόρική περίοδος (1400 π.Χ.)

Στην τέχνη οι Μινωίτες, εμπνέονται απόλυτα από τη φύση. Ζωγραφίζουν όμορφες τοιχογραφίες στα ανάκτορα, με αρμονικά χρώματα, παιχνιδιάρικα δελφίνια, θαλάσσια φυτά, χταπόδια και ψάρια ή κήπους με ελαιώνες, αγριοκάτσικα και πέρδικες, φοίνικες και κρίνα, παγώνια και μαϊμούδες. Χαμογελαστοί άνθρωποι σε συντροφιές, εργασίες της καθημερινότητας, ή πομπές λατρείας και αγωνίσματα, μαζί με μυστηριώδη μοτίβα, συμπληρώνουν τον κόσμο τους.

Η κεραμική γνωρίζει μεγάλη καλλιτεχνική εξέλιξη με την καθιέρωση του γρήγορου κεραμικού τροχού. Τα Κρητικά αγγεία είτε από πέτρα είτε από πηλό, ήταν χρηστικά και σε αυτά αποθήκευαν λάδι, κρασί και καρπούς. Ήταν επίσης διακοσμητικά ή τελετουργικά. Εξάγονταν σε πολλές χώρες και ήταν φημισμένα για την ομορφιά τους, στολισμένα με εικόνες της φύσης, λουλούδια, ζώα και φυτά.

Εικόνα: Αγγείο "Θαλάσσιου ρυθμού" από τη Ζάκρο, 1600-1450 π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Απόδοση Εικόνας: Zde, CC BY-SA 4.0

Περίφημα ήταν τα «Καμαραϊκά» αγγεία της Μεσομινωικής περιόδου, για την χρήση των χρωμάτων και τα ευφάνταστα σχέδια τους. Πήραν το όνομα τους από το σπήλαιο Καμάρες του Ψηλορείτη όπου βρέθηκαν πολλά. Μια κατηγορία από αυτά, επειδή είχαν τοίχωμα λεπτό, σαν το τσόφλι του αυγού ονομάστηκαν «οωκέλυφα». Όταν χτυπούν μεταξύ τους, παράγουν ήχο παρόμοιο με του κρύσταλλου!

Η μικρογλυπτική και η μεταλλοτεχνία με πρώτες ύλες όπως χρυσάφι, ασήμι, αχάτη και λάπις λάζουλι, μας έχει δώσει έργα τέχνης, όπως σφραγιδόλιθους, κοσμήματα, κεραμικά και άλλα δείγματα εξαίσιας μικροτεχνίας. Στη χρυσοχοΐα, οι τεχνικές είναι εξελιγμένες όσο και σήμερα, με ελάσματα και φύλλα χρυσού, χρυσοκολλητική, συρματοτεχνική και κοκκίδωση. [7,11]

Η Μινωική τέχνη, αποδίδει τα θέματα με φυσικότητα,, οικειότητα και λεπτή ευαισθησία. Στην τέχνη αυτή υπάρχει φαντασία και δύναμη, ενώ απουσιάζει κάθε είδους φόβος για το θάνατο, τους συνανθρώπους ή τους θεούς. Κυρίαρχη, είναι η χαρά της ζωής.[4,7]

Fun Fact: Tο ρυτό του ανακτόρου της Ζάκρου από Ορεία Κρύσταλλο με 16 εκατοστά ύψος και 2 χιλιοστά πάχος, κάνει τους ερευνητές να απορούν για την τεχνολογία κατασκευής του, καθώς δεν μπορούν να εξηγήσουν, πως κατόρθωσαν προϊστορικοί τεχνίτες, να του δώσουν τέτοια λεπτομερή μορφή, που σήμερα θα ήταν εφικτή μόνο με χρήση laser.

Στην Κρήτη Λάτρευαν ξεχωριστά τη μεγάλη θεά – Μητέρα που επηρέαζει όλη τη ζωή των Μινωιτών, από την πολιτική και τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, μέχρι την οικονομία και την καθημερινότητα. Άνθρωποι δεμένοι με τη φύση, καλλιεργούν τα χωράφια τους και διασχίζουν τις θάλασσες για να ζήσουν. Ζητούν από τη θεά να τους προστατεύσει και να κάνει την γη να καρπίσει. Της ζητούν να τους χαρίσει ειρήνη και γονιμότητα, με εντυπωσιακές θρησκευτικές τελετές.

Εικόνα: Παράσταση θεοφάνειας και εκστατικού χορού γυναικών σε ανθισμένο αγρό σε χρυσό δαχτυλίδι (Τάφος Ισοπάτων Κνωσού, Νεοανακτορική περίοδος, 1600 π.Χ.)

Η γυναικεία θεότητα με τα φίδια, οι γυναικείες φιγούρες στους σφραγιδόλιθους που απεικονίζουν σκηνές λατρείας, τα γυναικεία ειδώλιά, αναπαριστούν τις μορφές που λαμβάνει η αρχέγονη μητέρα - γη και αναδεικνύουν τον μητριστικό χαρακτήρα της θρησκείας, που συνδέει τη γυναίκα με τις δυνάμεις της ζωής. [14] Συχνά στις παραστάσεις, υπήρχε και ένας μικρότερος αντρικός θεός της βλάστησης δίπλα στη Θεά – μητέρα.

Σε παραστάσεις σφραγιδόλιθων, με περιεχόμενο θρησκευτικό, βλέπει κανείς ζωόμορφους ή πτηνόμορφους δαίμονες. Το ιερό δέντρο της ελιάς, ο διπλός πέλεκυς ή «λάβρυς», τα κέρατα του ταύρου, οι δικέφαλοι γρύπες στην αίθουσα του Θρόνου της Κνωσού, είναι θρησκευτικά σύμβολα. Ο ίδιος ο Ταύρος θεωρούνταν ιερό ζώο.

Εικόνα: Μινωικές Θεές των Όφεων 1600 π.Χ, Παλάτι Κνωσού

Η εικόνα του ουρανού ήταν χρήσιμη στους Μινωίτες, που μέσα σε αυτόν έβλεπαν ένα μεγάλο ρολόι. Βάσει παρατηρήσεων, είχαν αναπτύξει μια εξελιγμένη αστρονομία. Με αυτήν ήξεραν πότε θα έκαναν τις αγροτικές τους εργασίες και έβρισκαν το δρόμο τους, στις θάλασσες. Βρέθηκαν ειδικά εργαλεία που είχαν δημιουργήσει για το σκοπό αυτό, όπως ο υπολογιστής του Παλαικάστρου, ο πρώτος «αναλογικός Μινωικός υπολογιστής» που χρησίμευε ως ηλιακό ωρολόγιο, μέσο προσδιορισμού του γεωγραφικού πλάτους και προέβλεπε κάθε επόμενη έκλειψη, με βάση τη θέση ηλίου και σελήνης, σε ένα γεωκεντρικό σύστημα.

Ήξερες ότι... Οι Μινωίτες, παρακολουθούσαν και προγραμμάτιζαν τις εγκυμοσύνες με τα «τηγανόσχημα», τα πρώτα φορητά ημερολόγια κύησης που απεικόνιζαν μαθηματικά, τις συνόδους των πλανητών. Ζούσαν απόλυτα εναρμονισμένοι με τη φύση, είχαν χτίσει ιερά και κτίσματα που τους βοηθούσαν να εντοπίζουν τη θέση του ηλίου σε συγκεκριμένες στιγμές του έτους, όπως και τις αλλαγές των εποχών. [1]

Η αγροτική ζωή των Μινωιτών ζωντανεύει μέσα από τα αγροτικά εργαλεία, τα αρχαία ελαιοτριβεία και τα πατητήρια που βρέθηκαν. Οι Μινωίτες, δίδαξαν στην υπόλοιπη Ελλάδα και τον κόσμο, την συστηματική καλλιέργεια της ελιάς, της αμπέλου και του σιταριού. Καλλιεργούσαν ακόμη λινάρι, κρόκο, όσπρια, και λαχανικά. Παράγουν ξυλεία για κατασκευές και τη ναυπήγηση του Κρητικού στόλου, από τις δρυς, τα έλατα, και τα κυπαρίσσια στα βουνά. [7] Με παρατήρηση και εμπειρία, ανακαλύπτουν τις θεραπευτικές και καλλυντικές ιδιότητες των φυτών.

Εικόνα: Σφράγισμα που αναπαριστά μία γυναικεία μορφή με φούστα με βολάν και αλυσίδα στο λαιμό. Η δεύτερη μορφή φορά μακρύ ένδυμα που καλύπτει όλο το σώμα, με βολάν στο κάτω μέρος του, πανωφόρι στους ώμους και καπέλο που μοιάζει με πίλο. Στο ένα, λυγισμένο χέρι της κρατά ένα εργαλέιο (πέλεκυ ή αξίνα), το οποίο φέρει επ’ ώμου. Εύρημα Κάτω Ζάκρου, ΥΜ ΙΒ Περίοδος. [11}

Το κυνήγι, η κτηνοτροφία με χοίρους, κατσικάκια, βόδια και πρόβατα όπως και η μελισσοκομία, ήταν καθημερινές δραστηριότητες. Το ίδιο και το άλεσμα του σιταριού, το γνέσιμο και το κέντημα των ρούχων. Για τις αγροτικές εργασίες, χρησιμοποιούσαν βόδια και γαϊδουράκια. Οι Μινωίτες συνυπήρχαν φιλικά με τα ζώα.

Εικόνα: Σφράγισμα που αναπαριστά γυναικεία μορφή με φούστα με βολάν, καθισμένη σε σκαμνί να ταΐζει μία κατσίκα. Εύρυμα Καστελλίου Χανίων, Οδός Κατρέ 10, ΥΜ ΙΒ Περίοδος.[11]

Οι αρχαιολόγοι και αρχαιοδίφες που αποκάλυψαν τον κόσμο των Μινωιτών.

Γύρω στα 1500 π. Χ. μια δεύτερη καταστροφή, ισοπεδώνει όλα τα Μινωικά κέντρα. Από την εικόνα των ανακτόρων φαίνεται ότι πέφτουν σε ερείπια και φλέγονται. Οι ιστορικοί, ανέπτυξαν την υπόθεση, πως λαοί της ηπειρωτικής Ελλάδας που έκαναν επιδρομή εναντίον της Κρήτης, λεηλάτησαν και έκαψαν τα παλάτια. Φυσική καταστροφή, ήταν ωστόσο το αίτιο, όπως επιβεβαίωσαν οι ανασκαφές και οι φυσικές επιστήμες. Φαίνεται ότι την εποχή εκείνη, έγινε έκρηξη του ηφαιστέιου της Θήρας (Σαντορίνης) κατά την οποία άφθονο ηφαιστειακό υλικό (κήσιρις) και θειάφι, εκτοξευτήκαν σε απόσταση 20 - 30 χιλιομέτρων προς όλες τις κατευθύνσεις ενώ τεράστια παλιρροιακά κύματα (τσουνάμι) σάρωσαν τις βόρειες ακτές της Κρήτης και βούλιαξαν το μισό νησί. Από τις πυρκαγιές και τους σεισμούς που ακολουθησαν, εξαφανίστηκε σχεδόν κάθε ίχνος ζωής μέσα στη στάχτη. Έτσι καταστράφηκαν τα λαμπρότερα ανάκτορα που κατασκευάστηκαν ποτέ σε Ελληνικό έδαφος. [4]

Ενδιαφέρον: "Η έκρηξη του Ηφαιστείου της Σαντορίνης, ήταν μια έκρηξη επιπέδου υπερηφαιστέιου που επηρέασε το κλίμα σε όλο το βόρειο ημισφαίριο. Προκάλεσε έντονη πτώση των θερμοκρασιών και οι βροχές άρχισαν να είναι κατά πολύ πιο όξινες. Ακολούθησαν αλυσιδωτές κλιματικές μεταβολές που οδήγησαν σε περίοδο έντονης ξηρασίας που άλλαξε τις οικονομικές και κοινωνικές ισορροπίες για την ευρύτερη Κεντρική Ευρώπη."[6]

Από τα μέσα περίπου του 15 αιώνα π.Χ. (υστερομινωική περίοδος) οι Μυκηναίοι της ηπειρωτικής Ελλάδας ερχόμενοι σταδιακά, κατάφεραν να κυριαρχήσουν στην Κνωσό. Μετά την καταστροφή της Θήρας, γύρω στα 1400 π.Χ. αρχίζουν σε κύματα διαδοχικά, να κατεβαίνουν οι Αχαιοί της Πελοποννήσου. Περίπου το 1380-1350 π.Χ. καταστρέφεται ολοκληρωτικά το ανάκτορο της Κνωσού, που δεν ξαναχτίζεται πια. Οι πόλεις της Κρήτης, εξακολουθούν να είναι πολυπληθείς, αλλά η σύσταση του πληθυσμού αλλάζει. Τα σπίτια μοιάζουν με αυτά της Μυκηναϊκής Ελλάδας, η θαλασσοκρατορία έχει σβήσει και το εμπόριο περνάει σε άλλα χέρια. Το 12ο αιώνα π.Χ. ο Μινωικός πολιτισμός βαδίζει προς το τέλος του. Το 1100 π. Χ. τα πρώτα κύματα των Δωριέων, κυριεύουν το νησί χωρίς αντίσταση. [4]

Με την έλευση των Δωριέων, οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείπονται και όσοι από τους κατοίκους δε θέλουν να υποταχθούν στους νέους εποίκους, εγκαθίστανται σε απρόσιτες ορεινές περιοχές. Βλέποντας να αλλάξει μορφή ο μέχρι τότε γνωστός τους κόσμος, οι λαοί της Ανατολικής Κρήτης, αυτοοργανώνονται σε ισόνομη και δημοκρατική βάση, δημιουργώντας νέες δομές στην ορεινή ενδοχώρα. Ξεπερνούν την κατάρρευση με σύμμαχο τους την ίδια τη φύση, δημιουργούν νέα εργαλεία και έργα τέχνης, ενώ επεξεργάζονται νέες πρώτες ύλες.[6]

Οκτώ αιώνες μετά, ο Όμηρος ανέφερε ανάμεσα στους λαούς της Κρήτης που είχε πια εποικιστεί από τους Δώριείς, και τους Ετεοκτρήτες. [7] Αναφορές τους, υπάρχουν επίσης στον Διόδωρο τον Σικελιώτη και τον Στράβωνα. Αυτοί θεωρούνταν γηγενείς (ετεός σημαίνει, αληθινός, πραγματικός, γνήσιος) και απόγονοι των Μινωιτών. Οι Ετεοκρήτες άφησαν γραπτά μνημεία σε μια γλώσσα που δεν έχει μεταφραστεί μέχρι σήμερα και είναι πιθανό να προήλθε από τη Μινωική της Γραμμικής Α. Έως ότου ωστόσο υπάρξει αποδεκτή αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Α, η γλώσσα παραμένει αταξινόμητη. Πολύ λίγα ιστορικά δεδομένα έχουμε για την περίοδο 1100 – 300 π. Χ., όμως , οι ανασκαφές στις περιοχές Βρόκαστρο, Καρφί, Καβούσι, μας βοηθούν συνεχώς να συμπληρώσουμε τα στοιχεία και να ξεκλειδώσουμε τη γνώση για εκείνη την εποχή.

Φυσικά μέσα στην Κρητική λαογραφική παράδοση, ζει και βασιλεύει ασίγαστο το πνεύμα των Μινωιτών. Φτάνει ως το σήμερα, οδηγεί σα φωτεινός φάρος και μεταφέρει απαντήσεις στην ναυτιλία, τη γεωργία, την τέχνη, την επιχειρηματικότητα, τη διατροφή, τη διασκέδαση, το χορό και το τραγούδι. Το δίκαιο μοίρασμα του πλούτου, η συνύπαρξη και η αυτάρκεια, επιβιώνει μέσα στην οικογένεια. Η ορθολογική διαχείριση και ο σεβασμός στη φύση, διακρίνεται στις γεωργικές πρακτικές. Η ναυτιλία, η ανταλλαγή ιδεών μέσα από τον τουρισμό, την επιστήμη, την τέχνη και το εμπόριο, εξακολουθούν να είναι τα ενδιαφέροντα των σύγχρονων Κρητών.

Οι πρακτικές των Μινωιτών, είναι ζωντανές στη σχέση με τη γη, τη θάλασσα, στη σχέση των ανθρώπων μεταξύ τους. Είναι μια φιλοσοφία ζωής που κληρονομήσαμε όχι μόνο σαν Κρήτη, αλλά σαν ανθρωπότητα. Ένα ιστορικό αγαθό.

Ξανά από την αρχή, αυτή τη φορά για να ενώσουν με φιλία και καλή τροφή όλο τον κόσμο, οι Μινωίτες ξεκινούν το ταξίδι τους. Γιατί η χαρά, η ομοψυχία και ο πόθος για αέναη εξέλιξη του ανθρώπου, δε γίνεται να σταματήσουν ποτέ!

1.Εκπομπή αντιθέσεις https://www.youtube.com/watch?v=9_RtTk7_ziI Μ. Τσικριτσής - Μινωικός Πολιτισμός - Αστρονομία 13.02.2015

2.Το Μινωικό Πολυφυλετικό Κράτος Πρόπλασμα της Ευρωπαικής Ένωσης. Χρήστου Θεοφ. Σαλάτα, Δικηγόρου Αθήνα 2007, Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών.

3. Minoan Herbs and Medicine, Dr Minas Tsikritsis, Heraklion 2019

4. Ιστορία Γ Δημοτικού 1991 και Α Λυκείου (ΟΕΔΒ) 1977

5. Μηνάς Τσικριτσής stigmes.gr

6. «Αρχαιολογία, Το σημαντικότερο εύρημα δε θα βγεί από τη γή», εκδόσεις «ατέχνως» Βέρα Κλώντζα Γιάκλοβα- Μανώλης Κλώντζας.

7. Ιστοσελίδα http://www.kairatos.com.gr/

8. Ιστοσελίδα Σωματείου Μινωικός Πολιτισμός και γραφές https://minoikigrafi.gr

9. Ιστοσελίδα: https://sites.google.com/site/imakrhtikoi/toponymia

10. «Κρητικοί», Ρίζες Ελλήνων, Ανθρωπογεωγραφία της Ελλάδας, Πήγασος Εκδοτική

11. «Νεοανακτορικά Σφραγίσματα με παραστάσεις Ανθρωπίνων Μορφών: Συμβολή στην Μελέτη του Διοικητικού συστήματος» Τσαγκαράκη Ευαγγελία, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Α.Π.Θ., 2005

12. Συλλαβικά και ιδεογραμμικά συστήματα γραφής στον Μινωικό πολιτισμό 200- 1200 π.Χ. (Σύνδεσμος)

13. Αδαμάντιος (Μάκης) Γ. Κρασανάκης, "Νομισματική Ιστορία και οι Αρχαίες Πόλεις Κρήτης και τα Νομίσματα τους", Β Έκδοση. Εκδόσεις "Η ΑΘΗΝΑ" Αγία Παρασκευή Αττικής 1985

14. Ιστοσελίδα: https://www.sch.gr